Mizah Dergileri Mezarlığı

Mizah dergileriyle ilgili düşünürken arşivimi yeniden gözden geçirdim; sadece bir ya da iki sayı yayımlanmış ne kadar çok mizah dergisi var. Cemal Süreya demiş ya: "bir dergi gibidir benim hayatım, bu yüzden ölmem, batarım"; mizahçılarınki de o hesap; batıyorlar ama yine de hep bir yerlerden çıkıp geliyorlar. Kendisi de bir kaç sayı yayımlanıp batmış olan "Çafçaf" dergisinde gördüğüm aşağıdaki karikatür söze gerek bırakmıyor...

Gazetelerin Ek Olarak Verdikleri Mizah Dergileri

Türkiye'de mizah dergileri, bir gazete veya basın-yayın kuruluşunun bünyesinde yer alsa da, esas olarak bağımsız yayımlanmıştır, ancak mizah tarihimizde, gazetelerin ek olarak verdiği mizah dergilerine de rastlamak mümkün. İlk akla gelen isim "Gırgır"; "Gün" gazetesinin eki olarak yayın hayatına başlayan "Gırgır" daha sonra bağımsız olarak yayımlanmaya başladı ve Türkiye'nin en çok satan mizah dergisi oldu. Aklıma gelen bu tür bir başka mizah dergisi, "Sabah" gazetesinin eki "Dolmuş". Bir de yakın zamanlarda "Milliyet"'in verdiği "Kirpi" var... Bu tür dergiler tutarsa, "Gırgır" örneğinde olduğu gibi bağımsız dergi olarak yollarına devam ediyor ama genellikle tutmuyor ve ömürleri kısa oluyor...

Gırgır, Sayı 1, 13 Ağustos 1972, Veb Ofset İleri Matbaacılık Anonim Şirketi Adına Sahibi: Haldun Simavi; Sorumlu Yazı İşleri Müdürü: Yüksel Baştunç; Müessese Müdürü: Kemal Kınacı.

Dolmuş, Sabah Gazetesiyle Parasiz Verilir, Sayı 1, 18 Ocak 1986, Yönetmen: Muzaffer Abayhan.

Kirpi, Miliyet'in Ücretsiz Haftalik Mizah Dergisi, Sayı 1, 8 Haziran 2003, Milliyet Gazetecilik AŞ Adına Sahibi: Aydın Doğan, Genel Yayın Yönetmeni: Mehmet Y. Yılmaz; Yayın Yönetmeni: Yalvaç Ural; Sorumlu Yazı İşleri Müdürü: Eren Güvener; Yayın Koordinatörü: Orhan Alev.

Güncelleme: Yorumuyla katkıda bulunan Devrim Gür'e hatırlattığı için teşekkür ederim; bir de "Günaydın" gazetesinin verdiği "Laklak" dergisi vardı.

Türkiye'de Mizah Dergileri

A.Ertuğrul Timur'un "Medyanoz" sitesindeki "Türk Mizah Dergiciliğinin Dünü, Bugünü" başlıklı çalışmasını inceliyorum. Çalışma beş bölümden oluşuyor:

Birinci Bölüm:
Osmanlı'dan Cumhuriyet'e
İkinci Bölüm:
Gırgır Efsanesi ve Baskılar
Üçüncü Bölüm:
Limon, Hıbır ve Lemandan Bölünmeler
Dördüncü Bölüm:
Cumhuriyet Dönemi Diğer Dergileri
Beşinci Bölüm:
Kronolojik Bilgiler ve Genel Değerlendirme

Firkrimce, takdire değer bir çaba. Kuşkusuz eksikleri var, ancak bu konudaki temel bilgileri derlemesi açısından faydalı. Çalışmayla ilgili, yazarı A.Ertuğrul Timur ile Karikatürcü Levent Elpen arasındaki tartışma "Karikatür Haber" Blogunda izlenebilir.

Yazar, 1852-2008 yılları arasında Türkiye'de yayımlanan mizah dergilerinin dökümünü yaptığı listenin sonuna şu notu eklemiş:

Mutlaka belirleyemediklerimiz vardır. Bildirildiği takdirde eklenecektir. Yerel ve belirli bir kesime hitap edenler  (okul dergileri gibi) eklenmemiştir.

Yazarın çalışmasına katkıda bulunak amacıyla, yukarıda sözünü ettiğim listede yer almayan mizah dergilerini künyeleriyle birlikte veriyorum. Bunlar bir ya da iki sayı yayımlanmış olsa da, yazarın kriterlerine uygun dergiler; yani "yerel olmayan" ve "belirli bir kesime hitap etmeyen" dergiler:

Pişmiş Kelle, Sayı 1, 2 Mart 1990, Sahibi: Milliyet Gazetecilik AŞ Adına Kemal Kınacı; Sorumlu Yazı İşleri Müdürü: Eren Güvener.

Fos, Sayı 1, 25 Şubat 1994,
Pressium Basın Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti.adına İmtiyaz Sahibi:
Özgür Yici; Sorumlu Yazı İşleri Müdürü: Ertan Türkmen; Editör: Erdal
Türkmen.

Cümbür, Sayı 1, 15 Mart
1994, İzyay İzmir Basın-Yayın Tic. Ltd. Şti. Adına Sahibi: Ragıp Buliç;
Genel Yayın Yönetmeni: Tayyip Saraç; Yazı İşleri Müdürü: M. Fatih Toksal.

Çafçaf, Sayı 1, 16 Temmuz 1994, Tiyatrol Görsel Etkinlikler Limited Şirketi Adına Sahibi Mesut Ekener; Genel Koordinatör: Cengiz Özkan; Sorumlu Yazı İşleri Müdürü: Rahmi Çakmak

Biber, Sayı 1, 17 Eylül 1994, Tiyatrol Görsel Etkinlikler Ltd. Şti. Adına Sahibi: İhsan Aydın; Sorumlu Yazı İşleri Müdürü: İhsan Aydın.

Kırmızı Alarm, Sayı 1, 18 Mayıs 2003, Yayıncı: İstiklal Gz. Mat. Reklamcılık ve Ltd. Şti.; İmtiyaz Sahibi: N. Neşe Yurdakul; Yayın Yönetmeni: Behzat Taş; Mizah Yönetmeni: Faruken Bayraktare; Yazı İşleri Sorumlu Md.: Özlem Yurtçu.

Beni İlgilendirmediği Halde Hoşuma Gittiği İçin Çizdiğim Şeyler

Haslet Soyöz tam sayfa işler yapardı; "Beni İlgilendirmediği Halde Hoşuma Gittiği İçin Çizdiğim Şeyler". Yanlış hatırlamıyorsam ilk önce "Çivi" mizah gazetesinde/dergisinde başlamıştı bu seriye; sonra "Cumhuriyet"te, daha sonra da "Milliyet"in "Aktüalite" ekinde sürdürdü. Bu işlerin bir kısmı Soyöz'ün kitabında da (Milliyet Yayınları, İstanbul, 1996) yer aldı.

Aşağıda Semih Poroy'un kaleminden Soyöz'ün "Beni İlgilendirmediği Halde Hoşuma Gittiği İçin Çizdiğim Şeyler" serisinin parodisi:

Engin Ergönültaş'ın Kitap Resimlemeleri

Daha önce usta bir çizerin, Haslet Söyöz'ün yaptığı kitap resimemelerinden söz etmiştim. Bu kez, bir başka usta bir çizerin, Engin Ergönültaş'ın, Rıfat Ilgaz'ın "Bacaksız Kamyon Sürücüsü" (Cem Yayınevi Çocuk Dizisi, İstanbul, 1977) kitabı için yaptığı çizimleri web günlüğüme aktarıyorum. Ergönültaş'ın esnek bir deseni var; bir çok farklı işe yakışıyor; çizgi roman, karikatür, illüstrasyon...

Ruhi Görüney

Çocukluğumda sahip olduğum bir kaç karikatür kitabından biri, Semih Balcıoğlu ve Ferit Öngören'in hazırladığı "50 Yılın Türk Mizah ve Karikatürü" (Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 1973) idi. Bu kitabın hemen her sayfasını ezberlemiştim. Bu kitapta en çok ilgimi çeken çizerlerden biri de Ruhi Görüney'di. Bu olabildiğince naif çizerin kitaptaki üç karikatürü hafızama kazınmıştı. Yıllar sonra Görüney'in bir karikatürüne Simavi Karikatür Yarışması sergisinde rastladım. Bu karikatürü de çok sevdim, hatta çizgili günlüğüme bu karikatürle ilgili not düştüm. Sonra bir gün İstanbul'da bir kırtasiyecide Görüney'in suluboya bir resminin yer aldığı bir kartpostal gördüm.

Karikatürcüler Derneği'nin Internet Sitesi'nde Görüney'in 2006 yılında aramızdan ayrıldığı bilgisi yer alıyor. Yakın zamanda da (25 Ağustos-11 Eylül 2008), Karikatür Vakfı Galerisi‘nde Görüney'in resim ve karikatür sergisi açıldı.

Görüney hakkında, Semih Balcıoğlu ve Ferit Öngören'in hazırladığı "50 Yılın Türk Mizah ve Karikatürü" kitabında yer alan tanıtım yazısı ve fotoğrafı. Bir küçük not: Semih Balcıoğlu'nun gözden geçirerek yayımladığı bu kitabın yeni baskısında Ruhi Görüney'e yer verilmemiş ("Cumhuriyetin 75. Yılında Türk Karikatürü", Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 1998).

1942'de İstanbul'da doğmuş. Eğitimine bir süre ara vermiş, şimdi Güzel Sanatlar Akademisi’nde öğrenci... Askerliğini yapmış. Önceleri resim yaparmış. Vazgeçmiş, karikatür çizmeye başlamış. Yarışma ve karma sergilere katılmış. İki ödül kazanmış. Son Evrensel Barış Şenliği karikatür yarışmasında ikincilik, Ankara Sanat Tiyatrosu “Çiyiltepe” karikatür yarışmasında birincilik. Sinirli ve balık tutmasını sever. Müzik dinlerken çizer. Biraz klasik gitar çalar. Bir ara “Ustura” ya çizmiş, gazetede çalışmış, tiyatro ile uğraşmış, pantomim yapmış. Geçimini temin etmek için her kalıba girip çıkmış. Spor yapar, fakat Spor-Toto oynamaz.

Görüney hakkında Karikatürcüler Derneği'nin Internet Sitesi'nde yer alan tanıtım yazısı ve fotoğrafı:

Yarışma ve sergilere katılmış, ödüller almış.Evrensel Barış Şenliği karikatür yarışmasında ikincilik, Ankara Sanat Tiyatrosu “Çiğiltepe” karikatür yarışmasından birinciliği var. Sanatçı çizerken müzik dinlemesini sever, biraz da klasik gitar çalarmış. Bir aralar “Ustura” dergisne de çizmiş, gazetede çalışmış. Tiyatro çalışmalarına katılmış ve pandomim yapmış. Geçimini temin etmek için her kalıba girip çıkmış. Ruhi Görüney, 7 mayıs 2006 tarihinde aramızdan ayrılmıştır.

Ruhi Görüney'in "50 Yılın Türk Mizah ve Karikatürü" kitabındaki üç karikatürü:

Görüney'in Simavi Karikatür Yarışması Sergis'nde yer alan karikatürü:

Yukarıdaki karikatür üzerine çizgili günlüğüme düştüğüm not:

Ruhi Görüney'in "Gemiler" isimli suluboya çalışması:

Haslet Soyöz'ün Kitap Resimlemeleri

1983 yılından bir kitap; Işıl Özgentürk'ün "Yazko Yayınları"nın "Şiir-Kabare" kategorisinde yayımlanan "Küçük Sevinçler Bulmalıyım" kitabı... Yazko Yayınları 1980'li yıllarda bir çok kitap yayımlamış, 12 Eylül 1980 Müdahalesi sonrasında, ara rejimin puslu günlerinde ve sonrasında siyaset yavaş yavaş normalleşirken, sol edebiyata, özellikle şiir alanında önemli katkılar yapmıştı. Bu kitapların içeriği kadar boyutları, kapakları ve tasarımları da, entelektüel birikimimi oluşturmaya başladığım ilkgençlik yıllarımda dikkatimi çekmişti. "Küçük Sevinçler Bulmalıyım" kitabındaki desenler Haslet Soyöz'e ait. Kitabı zaman zaman kütüphanemden çıkarıp Soyöz'ün tasarruflu ancak vurucu çizgilerine bakarım. Bu desenlerin bazılarını sizlerle paylaşıyorum...

Princesse CamCam

Internette gezinirken karşıma çıkan bir başka yetenek; Princesse CamCam. Özellikle çocuk kitabı illüstrasyonları dikkat çekiyor...

Linkler:

• Princesse CamCam'in Kişisel Web Sitesi
• Princesse CamCam'in Portfolyosu
• Princesse CamCam'in Web Günlüğü

Manu Larcenet

Manu Larcenet'in Jean-Yves Ferri'nin birlikte hazırladığı "Correspondances" kitabını inceliyorum (Les Reveurs, 2005). Manu Larcenet, savruk gibi görünen ancak çok sağlam bir desene sahip. Konuya göre çizgisini uyarlaması da bir başka artısı... Çizgi romanları da görülmeye değer...

Küçük bir not: Larcenet bir punk grubunda şarkı söylerken ilk işlerini yayımlatmış...

Linkler:

• Manu Larcenet'in eski blogu
• Manu Larcenet'in yeni blogu
• Lambiek Çizgi Roman Ansiklopedisi Manu Larcenet maddesi

Benzer Karikatürler

Cihan Demirci'nin hazırladığı "Mizah Haber" web günlüğünden (blog) 13 Kasım 2008 tarihli bir haber:

Magazin medyasının, benzer kıyafeti anda giyenler için sıkça kullandığı "Pişti olma" deyimini bugün MİZAHHABER'e karikatürleriyle sıkça konuk olan 2 karikatürcü arkadaşımız farkında olmadan gerçekleştirdi. Karikatürcülerin aynı konularda benzer düşünce yaratmalarından daha doğal birşey yok. 13 Kasım Perşembe günü Milliyet'te Ercan Akyol'un çizdiği karikatürle, gene aynı gün Cumhuriyet'te Zafer Temoçin'in çizdiği karikatür bu anlamda pişti oldular:))))

Ercan Akyol ve Zafer Temoçin'in benzer karikatürleri:

Ercan Akyol, Milliyet, 13 Kasım 2008

Zafer Temoçin, Cumhuriyet, 13 Kasım 2008

Ben de daha önce benzer iki olaya işaret etmiştim. Gazete ve dergilerde bu tür şeylere rastlanabiliyor. O zaman şunu yazmıştım: "Herhalde, bu tür benzerlikler de, günümüzde ...espri bulma tekniklerinin formülleştirilmiş olmasıyla açıklanabilir." Hala aynı şeyi düşünüyorum...

Türk Karikatüründe Tematik Albümler

Yabancı karikatürcülerin portfolyolarını incelediğimizde tematik albümlere sıklıkla rastlıyoruz. Hemen aklıma gelireven bir kaç isim; Serre, Sempe, Mordillo...

Bizde de, çok yaygın olmamakla birlikte, tematik karikatür albümler yayımlanıyor. Bizdeki tematik karikatür albümlerini üç başlık altında inceleyebiliriz:

Belli Bir Dönemi Ele Alan Karikatür Albümleri: Örneğin Semih Balcıoğlu'nun; "12 Mart'tan Seçime" (1973), "Birinci MC" (1977), "Hacı-Bacı" (1997) albümleri bu başlık altında incelenebilir. Tan Oral'ın 1. MC Hükümetini konu alan "Böyük Türkiye"si (1978) ve Nezih Danyal'ın 1. ve 2. Özal hükümetlerini konu alan "90 Öncesi" (1991) belli bir dönemi ele alan diğer karikatür albümleri arasında anılabilir.

Nezih Danyal, 90 Öncesi, Yılmaz Yayınları, İstanbul, 1991.

Belli Bir Kişiyi Ele Alan Karikatür Albümleri: Nehar Tüblek'in "Paşaname" [İsmet İnönü] (1969) ve "Beygirname"si [Süleyman Demirel] (1969), Tonguç Yaşar'ın "Sülüname"si [Süleyman Demirel] (1969), Haslet Soyöz'ün "Giderayak Puantiye"si [Tansu Çiller] (1997) ve Semih Balcıoğlu'nun "Karikaturgut"u [Turgut Özal] (1990) belli bir kişiyi ele alan karikatür albümlerine örnek olarak verilebilir.

Nehar Tüblek, Paşaname, E Yayınları, İstanbul, 1969.

Nehar Tüblek, Beygirname, E Yayınları, İstanbul, 1969.

Tonguç Yaşar, Sülüname, E Yayınları, İstanbul, 1969.

Semih Balcıoğlu, Karikaturgut, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1990.

Belli Bir Konuyu Ele Alan Karikatür Albümleri: Bu tür karikatür albümleri arasında aklıma ilk gelen Mim Uykusuz'un "Hürriyet Karikatürleri" (1970). Uykusuz'un bu albümündeki tüm karikatürler "Özgürlük Heykeli" ile ilgili. Son yıllarda "Leman Dergisi Yayınları" arasından çıkan "Çizgilerle Susurluk Albümü" ve "Çizgilerle Deprem Albümü" de bu türden. Osman Turhan'ın "Türkofobi" albümünde ise (2008) tamamen Türkiye'nin Avrupa Birliği macerasıyla ilgili karikatürler yer alıyor.

Leman Çizgilerle Susurluk Albümü

Leman Çizgilerle Deprem Albümü

Osman Turhan, Türkofobi, Zaman Kitap, İstanbul, 2008.

Ratip Tahir Burak

"Toplumsal Tarih" dergisinin Kasım 2008 sayısında (Sayı 179, ss. 42-40), Ratip Tahir Burak ile ilgili bir makale var: "Siyasi Halk Gazetesi ve Ratip Tahir Burak". Makalenin yazarları Ahmet Mehmetefendioğlu ve Yasin Kayış. Makalenin 1. dipnotunda, bu iki akademisyenin Ratip Tahir Burak üzerine kapsamlı bir çalışmayı tamamladıkları ve yakında yayımlayacakları bilgisi yer alıyor.

Çok iyi olur. Fikrimce Ratip Tahir Burak "kadri bilinmemiş bir klasik"tir. Genç kuşakların mutlaka onu tanıması, mücadelesine tanık olması, sanatının zirvesinde olduğu 1950'li yıllarda, DP iktidarına karşı etkin bir muhalefet yürütmek adına fırçasını nasıl kullandığını, karikatürleri yüzünden nasıl cezalandırıldığını bilmesi gerekir.

Yıllar önce, yüksek lisans çalışmalarım çerçevesinde, Türkiye'de düşünce özgürlüğüyle ilgili bir seminer ödevi hazırlarken, Ratip Tahir Burak ile ilgilenmiş ve TBMM Kütüphanesi'nde "Siyasi Halk Gazetesi"nin koleksiyonunu incelemiştim. Ratip Tahir Burak'ın DP iktidarı zamanında 485 gün hapis yatmasına neden olan "Oldu da Bitti Maşallah" altyazılı karikatürü bu koleksiyonu incelerken görmüştüm. Bu karikatüre "Çizgi Gezgini"nde de yer vermiştim. Daha sonra Burak'ın siyasi karikatürlerini topladığı "Karikatürcünün Şakaları" albümünü edinmiş ve sayfalarını heyacanla karıştırmıştım.

Ratip Tahir Burak ile ilgili benim açımdan asıl ilginç olan nokta ise, 1950'li yıllarda DP'ye karşı yürüttüğü sert muhalefetin karşılığını 1960 Müdahalesi'nden sonra almış olmasıdır. Burak, 1960 Müdahalesi'nden sonra; yeni anayasayı yapmakla görevlendirilen "Kurucu Meclis"te üye; yeni seçilen TBMM'de ise İstanbul CHP milletvekili olarak karşımıza çıkar. Sonrasını Ahmet Mehmetefendioğlu ve Yasin Kayış'ın kaleminden aktaralım:

50'li yıllarda, kişilere ve gündelik siyasi gelişmelere bağlı klasik siyasi karikatür anlayışını sürdüren Burak, on yıl boyunca gözü kapalı bir başkaldırının, alaycı ve kavgacı bir tutumun temsilcisi olarak karikatürler çizer. Karikatürlerindeki asıl güç "DP karşıtlığı"na
dayanmaktadır. Yaptığı eleştiriler ise kaybedilmiş CHP iktidarını geri
getirme çabasından öteye gidemez. Yarattığı "koca göbekli, kalın
enseli, dazlak kafalı, balta burunlu tip" de DP'nin iktidardan düşmesiyle anlamını yitirir. Çizdiği karikatürler "günlük yumurta"
gibidir. Birçoğu günün koşullarına göre ilgi çekici ve popüler olmasına rağmen, koşullar değiştikten sonra anlamsız hale gelir.

1960'tan sonra iktidardaki bir partinin milletvekili olarak muhalif özelliğini de tamamen yitiren Burak, sanat hayatında büyük bir düşüş yaşar. 1977 yılındaki ölümüne kadar geçen sürede ise basında kendine yer bulmakta oldukça zorlanır ve Babıali'ye küskün biçimde hayata gözlerini kapatır. (Mehmetefendioğlu ve Kayış, 2008: 49).

Yukarıdaki satırları okurken ister istemez muhalif özelliğini yitiren günümüz çizerlerinden bir başkasını, Salih Memecan'ı düşünüyorum. Bilmiyorum, ideolojik olarak farklı kamplarda yer alan bu iki çizer arasında hal ve gidiş açısından bir paralellik kurulabilir mi?

Ratip Tahir Burak'ın fırçasından Ratip Tahir Burak

Ratip Tahir Burak, Karikatürcünün Şakaları, Ulus Basımevi, 1952.

"Karikatürcünün Şakaları"ndan Örnekler:

Linkler:

• Vikipedi'den Ratip Tahir Burak maddesi.
• Akdağ Saydut'tan Ratip Tahir Burak ile ilgili bir anı.
• Yasin Kayış'ın Türkiye'de hakkında dava açılan karikatürlerle ilgili Radikal gazetesinde yayımlanan yazısı.
• "Karikatürcüler Derneği" web sitesinde Ratip Tahir Burak sayfası.