Gipi

Gipi, İtalyan bir çizer; "Garage Band" isimli çizgi romanını okuyorum. Hikayenin kurgusundaki ustalık, anlatımdaki sıcaklık, ama her şeyin ötesinde Gipi'nin kırılgan, naif deseni ve suluboya renkleri sayesinde bu kitap bir başucu kitabı oluyor. Çizgi romanların renklendirilmesinde suluboya kullanmak günümüzde çok yaygın değil; bağımsız çizerlerden büyük şirketlere hemen tüm çizgi roman üreticileri dijital renklendirmeyi tercih ediyor. Suluboya zor bir teknik. Öte yandan, her çizgi roman üslubu suluboyaya yakışmıyor; ya da tersi, suluboya her çizgi roman üslubuna yakışmıyor. Galiba Gipi'nin çalışmalarını asıl farklı, değerli ve ilgi çekici kılan da bu...

11. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi

• Levent Gönenç - Türk Karikatüründe 1950 Kuşağı ve “İthal” Simge ve Görsel Metaforlar
• Şenol Bezci - Gırgır Dergisinin Yükselmesi ve Çöküşünde Bağlamın Önemi
• Levent Cantek - Gırgır Sonrası Mizah Dergileri: Leman’dan Uykusuz’a Yeni Eğilimler ve Süreklilikler
11. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi
KKM E SALONU, 10 Aralık 2009
09.00 - 10.30

Kapital Manga

Kapital Manga'yı inceliyorum. İlginç bir kitap. Marx'ın Kapital'ini bir hikaye bağlamında anlatan, belki de yeniden yorumlayan bir çizgi roman. Levent Cantek'e göre, "...Türkçede bugüne kadar yayımlanmış en iyi siyasi çizgi roman uyarlaması..." ("'Kapital'i Resmetmek", Radikal Kitap, 23 Ekim 2009, Sayı 449, ss. 30-31)

Karl Marx, Kapital, Yeni Başlayanlar İçin kitabı da Kapital Manga ile aynı zamanda yayımland. Bu bir çizgi roman değil; çizgi yardımıyla, "zor" veya "karmaşık" sayılan konuları anlaşılır bir biçimde anlatmayı amaçlayan, Batı'daki "Yeni Başlayanlar için" serileri içinde pek çok farklı formatta yayımlanan kitapların bir örneği. Bu tür kitaplara Türk okuyucusu da yabancı değil. Özellikle sol nitelikli yayınlar arasında benzer kitaplar vardı ama yayımlandıkları zaman çok ilgi görmemişlerdi. Belki bu canlanmayla birlikte, bu kitaplar da yeniden keşfedilir.

Variety Art Works-East Press, Kapital Manga, Cilt 1, Çev: H. Can Erkin, Yordam Kitap, İstanbul, 2009.

David Smith ve Phil Evans, Karl Marx, Kapital, Yeni Başlayanlar İçin, Çev: Kemal Ülker, Versus Kitap, İstanbul, 2009.


Müjdat Gezen ve Savaş Dinçel, Çizgilerle Nazım Hikmet, Cem Yayınevi, İstanbul, 1978.


Rius, Çizgilerle Küba Devrimi, Çev: Alp Tümertekin, Vardiya Yayınları, İstanbul, 1979.


Chris Welch, Dünü ve Bugünüyle Şili Gerçeği, Çev: Alp Tümertekin, Vardiya Yayınları, İstanbul, 1980.


İldeniz Kurtulan ve Ümit Kartoğlu, Yazıyla-Çiziyle Darwin ve Evrim Kuramı, Yoksun Bırakılanlar İçin, 2. Baskı, Haziran Yayınevi, İstanbul, 1987.


Rius, Yeni Başlayanlar için Marx, Çev: Fırat Koç, Daktylos Yayınevi, İstanbul, 2008.

Yahya Kemal Portresi

Edebiyatçılar sık sık portre karikatürlerinin konusu olmuştur. 25 Nisan 1946 tarihli Karikatür dergisinin 539. sayısından, Kozma Togo imzalı nefis bir Yahya Kemal Beyatlı portresi...

Michael Sporn Animation - Web Günlüğü

Michael Sporn Animasyon Şirketi'nin web sayfasında bir de "blog" (web günlüğü) var. Günlük özellikle animasyon sürecinde kullanılan ("model sheet", "storyboard", "cel" gibi) materyali bir araya getirmesi ve sunması açısından ilginç.

Ronald Searle

Ronald Searle karikatürle ilgilenmeye başladığım ilk yıllardan beri iyi tanıdığım ve çok sevdiğim bir çizer. Searle'ün çizgilerine ilk kez Gırgır dergisinde yabancı karikatürcülerin tanıtıldığı köşede rastlamıştım. Sonra karikatürcü ağabeyim Atilla Kanbir'in kütüphanesinde karton kapaklı, lüks baskılı, büyük boy bir kitabını gördüm. O zamanlar böyle kitaplara ulaşmak, sahip olmak güçtü; kitabın içeriği kadar, albenisi de beni etkilmişti. İçinde çok değerli çizgi malzemesi barıdıran bir "Ronald Searle'e Saygı" sayfası var; uzun uzun incelenmeye değer.

Karikatürcüler için Yazılan Şiirler

Edebiyatçılar birbirleri için şiir yazıyorlar, biliyorum. Örneğin, İkinci Yeni şairleri şiirlerini birbirlerine ithaf etmiş, şiirlerinde birbirlerini anlatmıştır. Acaba karikatürcüler için yazılan şiirler başlığını açmak uygun mu? Emin değilim... Var mı böyle bir şey? Yunus Koray'ın Güldiken dergisinde karikatürcüler için yazdığı şiirleri hatırlıyorum. Bir de, Özdemir Asaf'ın Cemal Nadir için yazdığı şiir. Bir küçük not daha; Cemal Süreya da karikatür üzerine çok düşünmüştür ama bir karikatürcü için şiir yazmamıştır.

Portre

                                          (Cemal Nadir)
Bir adam geçti kendi çizgilerinden
Katmalı katmalı günlere dolan.
Gitmenin kalmaya açılan kapısından,
Bir adam geçti, kırk beş yılı da adam.

Özdemir Asaf, Bir Kapı Önünde, 6. Basım, Adam Yayınları, İstanbul, 1991, s. 51.

Salah Bey'in Yüzleri

Bir kişinin farklı karikatürcüler tarafından çizilen karikatürlerinin toplandığı çalışmalara pek sık rastlamıyoruz. Turhan Selçuk'un, Bedri Koraman'ın, Semih Balcıoğlu'nun retrospektif kitaplarında karikatürcü dostları tarafından çizilen portrelere yer verildiğini hatırlıyorum. Zaman zaman internet sitelerinde de böyle çalışmalara rastlıyorum. Hatta Romanya'a böyle bir karikatür yarışması düzenlenmişti. Kitap formatında, bir siyasetçinin veya bir sanatçının karikatürlerinin bir araya getirildiği çalışmalar ise yok denecek kadar az. Bu anlamda iki çalışmayı anabilirim; ikisini de editörü Tugur Çeviker. İlki, Çeviker'in Gelişim Sürecinde Türk Karikatürü Serisi'ne bağlı olarak yayımlanan; Burun, Abdülhamit Karikatürleri Antolojisi (Adam Yayınları, İstanbul, 1988). Bu, bir portre derlemesinden çok, II. Abdülhamit ile ilgili karikatürler derlemesi. İkincisi ise gerçek anlamda bir portre derlemesi; Salah Bey'in Yüzleri, Salah Bey'in 69. Yılı İçin (40 Ambar, İstanbul, 1987). Bu kitaptan Kemal Gökhan Gürses'in nefis "Salah Bey" portresini aktarıyorum:

Benzer Karikatürler mi, Yoksa Sadece Rastlantı mı?

Geçen gün Dolmuş dergisiyle ilgili bir araştırma yaparken karşıma ilginç bir "benzer karikatür" çıktı. Aşağıdaki ilk karikatür Dolmuş dergisinin, 3. cildinin 16 Ocak 1957 tarihli 55. sayısının 27. sayfasında yayımlanmış. Çizeri tam olarak belli değil. O zamanlar mizah dergilerine, kaynak ve isim göstermeden yabancı dergi ve gazetelerden karikatür aktarmak yaygın bir uygulamaydı; bu da böyle bir karikatür. Sadece "Skaerbaek" gibi bir imza okunuyor. Maurice Horn'un, The World Encyclopedia of Cartoons isimli kaynak kitabında, Danimarkalı çizer Franz Füchsel'in zaman zaman "Skaerbaek" takma ismini kullandığı bilgisi yer alıyor (s.245-246). Her halükarda bu karikatür 1950'li yıllarda çizilmiş olmalı.

İkinci karikatür ise Belçikalı çizer Danny de Haes'e ait; 1998 yılı Simavi Kairkatür Yarışması birincisi. Yorumu size bırakıyorum.

Karikatürcüler İçin Yazılan Kitaplar

Ressamlar için çok kitap yazılır da, karikatürcüler için pek kitap yazılmaz. Bu, bizde de başka ülkelerde de böyle. "Karikatürcüler için yazılan kitaplar" derken, karikatürcüler için hazırlanan albümlerden veya onların anılarını bir araya getiren, ya da "ithaf" (tribute) biçimindeki kitaplardan söz etmiyorum. Benim asıl kastettiğim; bir karikatürcünün hayatını, sanatını analitik bir biçimde ele alan, onun karikatür sanatı açısından yerini ve önemini tespit eden ve önemli karikatürlerini çözümleyen çalışmalar.

Joel Smith'in, Saul Steinberg: Illuminations isimli kitabını okuyorum. Smith'in kitabı kafamdaki konsepte bir örnek (Yale University Press, New Haven, 2006).

Bizde tam olarak Smith'in kitabı gibi bir kitap yok. Bu notu düştükten sonra, karikatürcüler için veya karikatürcüler hakında yazılan kitapları üç başlık altında toplayabiliriz:

1) "Derleme" Biçimindeki Kitaplar: Bu kitaplarda, karikatürcülerin anıları, onlar hakkında yazılan yazılar ve karikatürlerinden örnekler bir araya getiriliyor. Cemal Nadir Güler için yazılan kitaplar tipik olarak derleme biçimindeki kitaplar. Bunun dışında, Burhan Solukçu ve Semih Balcıoğlu kitapları da bu kategoride sayılabilir. Sevgi Türker Terlemez'in Fransız çizer Plantu için hazırladığı Plantu, Kanatlar ve Eller kitabı da benzer bir biçimde hazırlanmış. Ayrıca, Turgut Çeviker'in editörlüğünü üstlendiği Güldiken dergisinin karikatürcülere ayrılmış özel sayılarının, dergi formatında olmakla birlikte, kitap formatındaki bazı çalışmalardan daha ayrıntılı ve doyurucu bilgilere yer verdiğine de işaret etmemiz gerekiyor.

Hilmi Yücebaş, Bütün Cepheleriyle Cemal Nadir, Duygu Matbaası, İstanbul, 1950.

Hilmi Yücebaş, Cemal Nadir ve Amcabey, Dizerkonca Matbaası, İstanbul, 1955.

Kamil Yavuz, Cemal Nadir Caddesi, Keskin Color Matbaası, İstanbul, 2002.

Cihan Demirci, Cemal Nadir 100 Yaşında, Karikatürcüler Derneği Yayınları, Ankara, 2002.


Kürşat Coşgun, Emeğin Çizeri, Çizginin Emekçisi: Burhan Solukçu, Çınar Yayınları, İstanbul, 2006.

Alpay Kabacalı, Çizginin Evrensel Boyutu Semih Balcıoğlu, Gürer Yayınları, İstanbul, 2008.

Sevgi Türker Terlemez, Plantu, Kanatlar ve Eller, Papirüs Yayınları, İstanbul, 2005.

Güldiken, Turhan Selçuk Özel Sayısı, Güz 94, Sayı 5.


Güldiken, Ferruh Doğan Özel Sayısı, Güz 99, Sayı 19.

2) Biyografi veya Anı Biçimindeki Kitaplar: Oğuz Aral hakkındaki Mizahın Abisi Oğuz Aral kitabı başarılı bir biyografik çalışma. Aydın Engin'in Tan Oral ile yaptığı nehir söyleşiyi de bu kategori içinde değerlendirilebilir. Karikatürcüler pek anı yazmaz. Bildiğim istisnasi örneklerden biri Ratip Tahir Burak'ın Hapishane Hatıraları. Anı biçiminde kaleme alınan, daha yakın tarihli örnekler ise Semih Balcıoğlu'nun anı kitapları. Bu kategoriye, karikatürcüler hakkında değil ama mizah dergileri hakkında orada çalışan çizerler tarafından yazılan anı biçimindeki kitapları da ekleyebiliriz. Örneğin; Nurdoğan K. Gülen ve Ergin Gülen'in Çarşaf dergisini anlattıkları Şaka Satıcıları ve Murat Kürüz'ün Gırgır dergisini anlattığı Son Efsane Gırgır kitapları.

Korhan Atay ve Kumru Akşit, Mizahin Abisi Oğuz Aral, Doğan Kitap, İstanbul, 2008.


Aydın Engin, Kitabın Adı Budur: Tan Oral Kitabı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2005.


Ratip Tahir Burak, Hapishane Hatıraları, Güven Yayınevi, 1961.


Semih Balcıoğlu, Önce Çizdim, Sonra Yazdim, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2001.


Semih Balcıoğlu, Memleketimden Karikatürcü Manzaraları, Can Yayınları, İstanbul, 2003.


Nurdoğan K. Gülen ve Ergin Gülen, Şaka Satıcıları, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 2005.


Murat Kürüz, Son Efsane Gırgır, Epsilon, İstanbul, 2007.

3) Bilimsel Çalışmalar: Yukarıda değindiğim gibi, karikatürcüler hakkında yazılmış gerçek anlamda, sosyal bilimler araştırma, analiz ve sunum yöntemlerini kullanan bir çalışma bildiğim kadarıyla yok. Ancak bu kategori içinde değerlendirilebilecek iki çalışmadan söz edebilirim: Levent Cantek'in Markopaşa mizah dergisi hakkında yazdığı Markopaşa, Bir Mizah ve Muhalefet Efsanesi ve Nazife Güngör'ün Turhan Selçuk'un Abdülcanbaz karakteri üzerine yazdığı Abdülcanbaz, Turhan Selçuk'tan İnsan Manzaraları kitapları. Bir de şuna değinmeden geçmeyeyim; yine Levent Cantek'in derlediği Çizgili Kenar Notları, aslında bir Engin Ergönültaş kitabı.

Levent Cantek, Markopaşa: Bir Mizah ve Muhalefet Efsanesi, İletişim, İstanbul, 2001.


Nazife Güngör, Abdülcanbaz: Turhan Selçuk'tan İnsan Manzaraları, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 2008.


Levent Cantek (Der.), Çizgili Kenar Notları, İletişim, İstanbul, 2007.

Hanoch Piven

Hanoch Piven İsrail'li bir illüstratör. Özellikle portre karikatürleri çok ilginç. Piven basit, sade çizgisine gerçek objeler ekliyor. Belki tümü değil ama Piven'in bazı portreleri izlemeye değer. Piven'in sırasıyla Michael Stipe, Hafız Esad ve Fidel Castro portreleri.

Steve Brodner

Steve Brodner son zamanlarda Amerika'da siyasi karikatürün parlayan yıldızlarından biri. Brodner'in deseni David Levine ile Bill Plympton'ın başarılı bir karışımı gibi. Çizdiği bazı portreler gerçekten çok başarılı.

Abidin Dino

Abidin Dino büyük bir ressam; çocukluğumdan beri çizgilerine hayran olduğum bir kaç çizerden biri. Abidin Dino karikatür de çizmiştir; üstelik çok iyi çizmiştir. Geçenlerde, Dino'nun çizdiği bir Yahya Kemal portresini gördüm; nasıl da ustalıkla yakalamış Yahya Kemal'in karakteristiğini...

Kaynak: Haluk Oral, Şiir Hikayeleri, İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2008.

Yeri gelmişken Abidin Dino'nun çok sevdiğim çizimlerinin yer aldığı Çizgilerle Deniz Küstü kitabından söz etmeliyim (Milliyet Yayınları, İstanbul, 1979). Kitap, Yaşar Kemal'in Deniz Küstü romanı için hazırlanan resimlemeleri içeriyor. Dino'nun ustalığı çizimlerin her noktasına sinmiş. Aşağıya üç örnek alıyorum:

Yeniden Çizilen Karikatürler

Gazetelerde veya dergilerde çizen karikatürcüler sık ve çok çizmek zorunda oldukları için zaman zaman aynı simgeleri, kompozisyonu, tipleri farklı bağlamlarda tekrar kullanabilirler. Bu konuda aklıma gelen ilk isimlerden biri Turhan Selçuk. Selçuk farklı zamanlarda aynı karikatürü biraz değiştirerek veya aynen yeniden çizmiştir.

Yasin Kayış'ın Demokrat Parti Döneminde Siyasi Karikatür kitabını incelerken karşıma çıkan bir karikatür (s. 193) bana Tef dergisinde yayımlanan bir karikatürü çağrıştırdı. İki karikatür de Bedri Koraman'a ait. Espri esas olarak aynı; çizim de büyük ölçüde benzeşiyor. Ancak asıl ilginç olan, ilk karikatürün Demokrat Parti döneminde, ikincisinin ise 27 Mayıs 1960 Müdahalesi sonrasında çizilmiş olması.

Taş, 18 Aralık 1958

Tef, 21 Temmuz 1960

Eskilerden Benzer Karikatürler

Benzer karikatürler konusuna "Çizgi Gezgini"nde daha önce yer vermiştim. Başka sitelerde de bu konu sıklıkla tartışılıyor. Ancak bu kez gözüme ilişen örnekler oldukça ilginç. Karikatürler Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren yoğun olarak çizen iki usta çizere; Necmi Rıza Ayça ve Ratip Tahir Burak'a ait; ikisi de aynı konuda aynı karikatürü çizmiş. Örnekler, Yasin Kayış'ın Demokrat Parti Döneminde Siyasi Karikatür kitabından (s. 126) alınmıştır.

Necmi Rıza Ayça, Akbaba, 23 Eylül 1954

Ratip Tahir Burak, Ulus, 27 Ağustos 1955