Demokrat Parti Döneminde Siyasi Karikatür (1950-1960)

Yasin Kayış 'ın "Demokrat Parti Döneminde Siyasi Karikatür (1950-1960)" isimli kitabını okudum. Öncelikle karikatür konusundaki bilimsel çalışmların artması beni çok mutlu ediyor. Türk karikatürü daha da fazlasını hak ediyor, bu tür çalışmalar mutlaka çoğalmalı.

Kayış'ın kitabı oldukça özenli bir çalışma; keyifle ve ilgiyle okudum. Dönemin önemli dergileri hemen hemen eksiksiz taranmış; üslubu akıcı; dilbilgisi ve akademik yazım kurallarına uyulmuş. Bu kitabım karikatürlerle ilgilenenlerin kütüphanelerinde mutlaka bulunması gerek.

Bununla birlikte, yapıcı olması dileğiyle, bir kaç noktaya değinmek istiyorum:

Kitabın şekli açıdan eleştirilecek bir yönü, metin içinde kullanılan görsel malzemenin kalitesinin düşüklüğü; keşke o harika karikatürler daha güzel basılabilseydi. Maalesef bu sorun bu tür kitaplarda hep karşımıza çıkıyor. Dergi koleksiyonlarına ulaşmanın ve bunları kopyalamanın güçlüğü göz önüne alındığında, bu bir "eleştiri" değil belki bir "temenni" olarak kabul edilebilir.

Eleştirilecek bir diğer şekil eksikliği ise, kullanılan karikatürlerin metin içindeki referanslarının zaman zaman ya hiç verilmemesi, ya da referanslarda kaymalar olması. Bu, metin içinde örnekler üzerinden yapılan tartışmaları izlemeyi güçleştiriyor.

Kitabın içeriğine gelince; Beni en çok düşündüren şu oldu: Demokrat Parti dönemiyle igili bir çalışma yapılırken dönem analizi hep bir-iki belli kaynak esas alınarak yapılıyor. Oysa ki, bu dönemi sağlıklı analiz edebilmek için DP'yi eleştirenler kadar onu destekleyenlerin de fikirleri üzerinde durmak gerekiyor. Tek yanlı bir bakış açısıyla, siyasi ve tarihi analiz, zaten DP'ye karşı olan karikatürlerin altyazısına dönüşüyor. Aynı şey II. Abdülhamid için de söz konusu. II. Abdülhamid ile ilgili karikatürler analiz edilirken Jön-Türklerin yarattığı "Kızıl Sultan" imajı üzerine fazla bir şey eklenmiyor. Oysa bir de madalyonun öbür yüzü var. Galiba burada şunu unutmmak gerekiyor; Karikatürcü her zaman bir çatışmanın tarafı. Dolayısıyla karikatürcünün tavrını, konumunu, katkısını değerlendirirken öncelikle bu çatışmayı iyi analiz etmek gerekiyor. Kitapta dönemin temel çatışma noktalarına ilişkin lehte ve aleyhte görüşlere yer veren bir bakış açısının izleri gözleniyor ancak fikrimce özellikle kullanlan temel kaynaklar "DP fenomeni"ni açıklamakta yetersiz kalıyor.

Örneğin, DP dönemindeki birbirine karşıt fikirler için şu kaynağa bakılabilir:

H. Bayram Kaçmazoğlu, Demokrat Parti Dönemi Toplumsal Tartışmaları, Cağaloğlu, İstanbul, Birey Yayıncılık, 1988.

İletişim yayınlarından çıkan Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce serisi de ufuk açıcı.

Bunu dışında kitapla ilgili notlarım şunlar:

* "Zafer" gazetesi analiz edilirken: "...[ü]zerindeki yazılardan Amerikan kökenli olduğu anlaşılan..." "Ferdi Amca'nın Maceraları"ndan söz edilmiş (s. 47). Bu, 1937 yılında Danimarkalı animatör Henning Dahl Mikkelsen tarafından yaratılan ve Avrupa'da çok sevilen bant-karikatür serisi "Ferdinand". Sonraları Amerika'da da yayımlanmış ama doğum yeri Avrupa. Bildiğim kadarıyla bugün bir başka çizer tarafından çiziliyor ve yayımlanmaya devam ediyor.

* DP'nin propagandasını yapan "Köylü Gazetesi"nde yayımlanan imzasız karikatürlerin Kozma Togo'ya ait olduğu söylenmiş. (s. 47, dn. 43). Bu bilginin kaynağı gösterilmemiş. Togo bir dönem bu gazetede çizmiş olabilir ama kitapta da yer alan bu gazetedeki bazı çizimler incelendiğinde Togo'ya ait olmadığı sonucuna varılabilir. Örneğin, sayfa 75'te yer alan 40 numaralı karikatür oldukça amatör bir çizgiyle çizilmiş gibi; Togo usta bir çizer, söz konusu karikatürde göze batan anatomi hatalarını yapmış olabilir mi? Belki Togo zaman zaman karikatürleri taşeron bir çizere çizdiriyordur. Sonuçta bence bu bilginin teyid edilmesi gerekiyor.

* "Karakedi" ve devamı niteliğindeki dergilerde çizen bazı çizerlerin, dergilerin hiçbi sayısnda karikatürcülerin künyeleri hakkında bilgiye rastlanmadığı için, tam adları verilmemiş (s. 138). Bilebildiğim kadarıyla bu isimler şunlar: Yalçın Çetin (Tüzecan da olabilir), (Osman) Filiz, Atilla (Bayraktar), Niyazi (büyük ihtimalle Yoltaş), Taner (Bu çizeri hakkında benim de bilgim yok).

* Menderes için; ilk defa bir başbakanın kadın kılığında çizildiği yazılmış (s. 208). Daha önce, "Akbaba"da İnönü'nün kadın kılığında karikatürleri çizilmişti ancak İnönü bu karikatürlerde müşvik bir anne olarak tasvir edilmişti.

Son söz: Siyasi muhalefet ve karikatür konusu analitik bir kavramsal çerçeve içerisinde ele alınmaya çok müsait. Bu konuda yabancı literatürde yapılmış pek çok çalışma var. Umarım Kayış elindeki değerli birikimi ileride bu tür bir kavramsal çerçeve bağlamında okurlara farklı bir biçimde de sunar.

Yasin Kayış, Demokrat Parti Döneminde Siyasi Karikatür (1950-1960), Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, İstanbul, Temmuz 2009.